कृष्णा पाणी तंटा लवाद 1          

            कृष्णा नदी महाबळेश्वर जवळ पश्चिम घाटात उगम पावते व महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्रप्रदेश आणि तेलंगणा या चार राज्यातून वाहत जाऊन शेवटी बंगालच्या उपसागराला मिळते.

महाराष्ट्रात कृष्णा नदीचे K१, K२, K३, K५, K६  असे एकूण ५  उपखोरे आहेत.

कृष्णा नदीच्या पाण्याच्या वापरावरून महाराष्ट्र, कर्नाटक व आंध्र प्रदेश या राज्यांदरम्यान  उद्भवलेल्या विवादांचे निराकरण करण्यासाठी आंतरराज्य नदी पाणी तंटा अधिनियम 1956 मधील  तरतुदींनुसार केंद्र शासनाने न्या. बच्छावत यांच्या अध्यक्षतेखाली 1969  मध्ये पहिला लवाद गठित करण्यात आला.या अधिनियमा मधील     कलम 5(2) अंतर्गत निर्णय 1973   मध्ये जाहीर करण्यात  आला. त्यावर तीन्ही राज्यांनी  या अधिनियमातील कलम 5(3) खाली  दाखल केलेल्या संदर्भ याचिका ऐकून अंतिम निर्णय 1976  मध्ये जाहीर झाला. त्याच वर्षी निर्णयाची अधिसूचना जारी होऊन निर्णय तीन्ही राज्यांवर बंधनकारक झाला.

कृष्णा पाणी तंटा लवाद 2

• महाराष्ट्र , कर्नाटक व आंध्र प्रदेश या राज्यांनी केलेल्या मागणीनुसार कृष्णा नदीच्या पाण्याच्या वापरावरून उद्भवलेल्या नवीन विवादांचे निराकरण करण्यासाठी आंतरराज्य जलविवाद अधिनियमाच्या तरतुदीनुसार न्या. ब्रिजेश कुमार यांच्या अध्यक्षतेखाली 2004 मध्ये दुसरा कृष्णा पाणी तंटा लवाद गठित करण्यात आला.

• दुसऱ्या लवादासमोर महाराष्ट्र राज्याकडून कमी विश्वासार्हतेच्या पाण्याचा अतिरिक्त वाटा मिळावा या  मागणी व्यतिरिक्त कर्नाटकाच्या अलमट्टी धरणाची पूर्णसंचय पातळी सीमित करावी, ही प्रमुख मागणी होती. तीनही राज्यांनी सादर केलेले साक्षीपुरावे आणि युक्तिवाद ऐकून घेतल्यानंतर लवादाने अधिनियमाच्या कलम 5(2) अंतर्गत अहवाल व निर्णय दि. 30 डिसेंबर 2010 रोजी जाहीर केला. दुसऱ्या कृष्णा पाणी तंटा लवादाच्या दि. 30/12/2010 रोजी जाहीर झालेल्या निर्णयाबाबत अधिनियमाच्या कलम 5(3) अंतर्गत महाराष्ट्राने, अन्‍य राज्‍यांनी तसेच केंद्र सरकारने  लवादाकडे  संदर्भ याचिका सादर केल्या होत्या तीनही राज्‍यांच्‍या संदर्भ याचिकांची सुनावणी पूर्ण झाल्‍यानंतर लवादाने कलम 5(3) खालील पुढील अहवाल व अंतिम सुधारित निर्णय दि.29/11/2013 रोजी जाहीर केला.

• लवादाने आंतरराज्य नदी पाणी तंटा अधिनियम 1956 अधिनियमाच्या कलम 5(2) अंतर्गत अहवाल व निर्णय दि. 30  डिसेंबर 2010  रोजी जाहीर केला  या निर्णयासंदर्भात सन 2011 साली आंध्रप्रदेश राज्याने विशेष अनुमती  याचिका क्र.10498/2011  अन्वये केंद्र शासनाने  सदरचा निर्णय राजपत्रात प्रसिध्द  करुन अधिसूचित  करु नये अशी मागणी केली.  त्यावर मा.सर्वोच्च न्यायालयाने दि. 16/09/2011  रोजी  केंद्र  सरकारने आंतरराज्य नदी पाणी तंटा अधिनियम 1956  कलम 6 (1)  नुसार सदर निर्णय राजपत्रात  प्रसिद्ध करुन अधिसूचित  करु नये असे  आदेशीत केले.

कृष्णा पाणी तंटा लवाद

                 कृष्णा पाणी तंटा लवाद, विशेष कक्ष, पुणे याची स्थापना दिनांक 23.07.2003 च्या शासन निर्णयाद्वारे महाराष्ट्र राज्याचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी सिंचनाच्या पाण्याची मागणी आणि या संदर्भात राज्याचा दावा कृष्णा पाणी तंटा लवादासमोर अधिक प्रभावीपणे, सुसंगतपणे आणि परिश्रमपुर्वक करण्यासाठी करण्यात आली आहे. लवादाच्या कार्यवाहीमध्ये राज्यासाठी कायदेशीर समर्थन आणि प्रतिनिधित्व प्रदान करण्यासाठी हे लवाद कार्यालय कार्य करते. यामध्ये कायदेशीर कागदपत्रे तयार करणे, युक्तिवाद तयार करणे आणि कायदे-तज्ज्ञांशी समन्वय साधणे इ. समाविष्ट आहे. त्यानंतर दिनांक 17/04/2023 च्या शासन निर्णयाद्वारे महानदी पाणी तंटा लवादाचे काम या कार्यालयाकडे सुपूर्द करण्यात आले आहे. तसेच, महादयी पाणी लवादांतर्गत महाराष्ट्र, कर्नाटक आणि गोवा राज्यांनी माननीय सर्वोच्च न्यायालयात दाखल केलेल्या विशेष अनुमती याचिकांशी संबंधित काम या कार्यालयाकडे दिनांक 26/06/2024 च्या शासन पत्राद्वारे हस्तांतरित केले आहे.

                 महाराष्ट्र राज्यातील कृष्णा खोऱ्यातील सर्व प्रकल्पांच्या पाण्याचा वापर क्षेत्रीय कार्यालयांकडून कृष्णा पाणी लवादाने विहित केलेल्या नमुन्यांमध्ये या कार्यालयांतर्गत एका वेगळ्या विभागाद्वारे लवादाच्या आदेशांची राज्यात प्रभावीपणे अंमलबजावणीच्या दृष्टीने संकलन केला जातो. या कार्यालयात कृष्णा पाणी तंटा लवाद, महानदी पाणी तंटा लवाद व महादयी पाणी तंटा लवाद आणि कृष्णा खोरे पाणी वापराच्या माहीती संकलनाची कामे पार पाडण्यासाठी खालील गटांचा समावेश आहे.

1. कार्यकारी अभियंता, कृष्णा पाणी तंटा लवाद, विशेष कक्ष, गट क्रमांक 1, पुणे

2. कार्यकारी अभियंता, कृष्णा पाणी तंटा लवाद, विशेष कक्ष, गट क्रमांक 2, पुणे

3. कार्यकारी अभियंता, कृष्णा पाणी तंटा लवाद, विशेष कक्ष, गट क्रमांक 3, पुणे

4. कार्यकारी अभियंता, कृष्णा पाणी तंटा लवाद, विशेष कक्ष, गट क्रमांक 4, पुणे

5. कार्यकारी अभियंता, संकल्पचित्र विभाग, पुणे