जलविज्ञान प्रकल्प (भूपृष्ठ जल),अंतर्गत जलगुणवत्ता पर्यवेक्षण कार्यप्रणाली बाबत थोडक्यात माहिती

जलगुणवत्तेवर टिपणी

अनिवार्यता 

जलविज्ञान प्रकल्प टप्पा-१ अंतर्गत जागतिक बँकेची मानके राज्य मुल्यमापन अहवाल  (World Bank State Appraisal Report (SAR) – Hydrology Project) क्रमांक १३९५२ आय्.एन्.हा शासनाचे जलसंपदा खात्याने शासन निर्णय क्र.एन्.एच्.पी/१०९३/(६५/९३)जसं, मंत्रालय, मुंबई दि.२२ जुलै १९९५ नुसार स्वीकृत केला असुन यामध्ये वित्तीत मदतीबरोबरच प्रकल्प कालावधीत जलविज्ञान प्रकल्पाचे जाळ्याचे सबलीकरण करणे, केंन्द्रे वाढविणे/कमी करणे तसेच जलविज्ञान प्रकल्पांतर्गत आधार सामग्री संकलनात एकसुत्रीपणा आणुन दृढीकृत आधार सामग्री उपलब्ध करणे या बाबींचा समावेश करण्यात आला.

यासोबतच जलसंपत्तीच्या अभ्यासाबरोबरच जलगुणवता संनियंत्रण कार्यप्रणालीचा नव्याने अंतर्भाव करण्यात आला.यामध्ये जलगुणवत्तेचे जाळे निश्चित करणे प्रादेशिक स्तरावर नवीन स्तर-२ प्रयोगशाळा उभारणी करणे या बाबींचा अंतर्भाव करण्यात आला.

            जलगुणवत्ता विषयक कार्यप्रणालीचे नव्याने अंतर्भाव करुन संपुर्ण राज्यभर जलगुणवत्ता नमुना संकलनाचे जाळे उभारुन राज्याच्या जलगुणवत्तेचा एकत्रित अभ्यास व आधार सामग्री संकलन करणे अंतर्भुत करण्यात आले.

          यासाठी जलसंपदा विभागांतर्गत विविध प्रादेशिक मुख्य अभियंता यांचे अंतर्गत असलेले आधार सामग्री संकलनाचे विभाग (Water Resources Divisions) नाशिक येथे नवीन मुख्य अभियंता कार्यालय निर्माण करुन एकाच छताखाली आधार सामग्री संकलनाची कार्यपध्दती कार्यान्वित करण्यात आली.

जलविज्ञान प्रकल्पांतर्गत जलगुणवत्तेचे पर्यवेक्षण विषयक उद्दिष्टे

जलगुणवत्ता पर्यवेक्षण कार्यप्रणाली संनियंत्रणासाठी सुयोग्य व सुत्रबध्द पध्दतीने सारखेपणा राहण्यासाठी केद्र सरकारने दि.१७ जून,२००५ चे राजपत्रातील नोटीफिकेशन नुसार ' जलगुणवत्ता पर्यवेक्षण कार्यप्रणाली संनियंत्रणासाठी एकसंघ कार्यपध्दती आदेश २००५ '(Uniform Protocol for Water Quality Monitoring Order 2005) या नावाने भारत राजपत्रात प्रसिध्द करुन जलगुणवत्ता विषयक क्षेत्रात कार्य करणाऱ्या सर्व संस्था व व्यक्ती यांना अनिवार्य केला आहे व त्यानुसार पाणी नमूना संकलन केंद्र वर्गवारी आणि पाणी नमूना संकलन वारंवारिता निश्चित करण्यात आली आहे.

या कार्यपध्दतीची उद्दीष्टये खालीलप्रमाणे निश्चित करण्यात आली आहेत.

१)जलगुणवत्ता पायाभूत स्तर निश्चितीसाठीची कार्यप्रणाली

२)जलगुणवत्तेच्या बदलाचा कल पाहणे.

३)विवक्षित ठिकाणी जलप्रदुषणाभार निश्चित करणे.

४)जलप्रदुषण संनियंत्रण व व्यवस्थापन

जलविज्ञान प्रकल्प (भूपृष्ठजल) महाराष्ट्र राज्य अंतर्गत जलगुणवत्ता पर्यवेक्षण कार्यपद्धती

जलविज्ञान प्रकल्प (भूपृष्ठजल) महाराष्ट्र राज्य अंतर्गत एकुण ३२७ स्थळी जलगुणवत्ता तपासणीचे काम केले जाते. यामध्ये नदी १४८ , धरण स्थळे १७९ केंदांचे नेटवर्क कार्यान्वित असून या नमुना संकलन केंद्रावरील पाणी नमुन्यांचे संकलन करून त्यावर प्रादेशिक स्तरावरील नाशिक (स्तर-२+) तसेच  पुणे,कोल्हापुर,नागपुर,औरंगाबाद व कळवा (ठाणे) स्तर-२ येथे तपासणी करण्यात येते.

जलगुणवत्ता मुल्यांकन प्राधिकरण / जलगुणवत्ता आढावा समितीची संकल्पना

पर्यावरण (संनियंत्रण) कायदा 1986 (कलम 29, 1986) अनुसुची 3 च्या भाग 1 व 3 नुसार केद्र सरकारने केद्र स्तरावर जलगुणवत्ता मुल्यांकन प्राधिकरणाची तसेच राज्यस्तरावर जलगुणवत्ता आढावा समिती गठीत करण्यात आली.

जलगुणवत्ता पर्यवेक्षण कार्यप्रणाली अंतर्गत राज्यस्तरीय जलगुणवत्ता आढावा समितीची संकल्पना

जलगुणवत्ता पर्यवेक्षण कार्यप्रणाली ही वेगवेगळ्या केंद्रीय तसेच राज्यस्तरीय संस्थामार्फत स्वतंत्रपणे राबविण्यात येते. उदा. केंद्रीय जल संस्था (सी डब्ल्यु.सी) (भूपृष्ठ जल), केंद्रीय प्रदुषण नियंत्रण मंडळ (भूजल), भूजल सर्वेक्षण व विकास यंत्रणा, जलविज्ञान प्रकल्प (भूपृष्ठ जल), महाराष्ट्र प्रदुषण नियंत्रण मंडळ, केंद्रीय भूजल संस्था (भूजल), सिंचन संशोधन व विकास. जलविज्ञान प्रकल्प अंतर्गत राज्यभर विस्तारलेल्या केंद्राचे भूपृष्ठ जलगुणवत्ता तपासणीचे काम केले जाते. संशोधन व विकास अंतर्गत मोठे व मध्यम सिंचन प्रकल्पाच्या लाभक्षेत्रातील विहिरींच्या पाण्याची जलगुणवत्ता तपासणीचे काम केले जाते. भूजल सर्वेक्षण व विकास यंत्रणा अंतर्गत विहिरींच्या पाण्याची  तसेच भूजल जलगुणवत्ता तपासणीचे काम केले जाते

जलविज्ञान प्रकल्प (भूपृष्ठ जल),अंतर्गत जलगुणवत्ता पर्यवेक्षण कार्यप्रणालीचा मापदंड

जलगुणवत्ता पर्यवेक्षण कार्यप्रणाली संनियंत्रणासाठी सुयोग्य व सुत्रबध्द पध्दतीने सारखेपणा राहण्यासाठी केद्र सरकारने दि.१७ जून,२००५ चे राजपत्रातील नोटीफिकेशन नुसार ' जलगुणवत्ता पर्यवेक्षण कार्यप्रणाली संनियंत्रणासाठी एकसंघ कार्यपध्दती आदेश २००५ '(Uniform Protocol for Water Quality Monitoring Order 2005) या नावाने भारत राजपत्रात प्रसिध्द करुन जलगुणवत्ता विषयक क्षेत्रात कार्य करणाऱ्या सर्व संस्था व व्यक्ती यांना अनिवार्य केला आहे व त्यानुसार पाणी नमूना संकलन केंद्र वर्गवारी आणि पाणी नमूना संकलन वारंवारिता निश्चित करण्यात आली आहे.

जलविज्ञान प्रकल्प(भुपृष्ट जल) सध्याची कार्यपध्दती -

जलगुणवत्ता पर्यवेक्षण कार्यप्रणाली संनियंत्रणासाठी एकसंघ कार्यपध्दती आदेश २००५ मध्ये नमूद केलेल्या मानक मार्गदर्शक सूचनांनुसार जलगुणवत्ता केंद्राच्या ठिकाणाहून पाण्याचे नमुने गोळा केले जातात आणि पाण्याची गुणवत्ता स्तर -II आणि II + प्रयोगशाळेत चाचणी केली जाते. तसेच त्या संबधीच्या निष्कर्षाची नोंद Surface Water Data Entry System (SWDES) या संगणक प्रणालीमध्ये करण्यात येते व प्रमाणित केलेली जलगुणवत्तेची आधारसामग्री राज्य आधार सामग्री साठवण केंद्रात साठविली जाते.

जलविज्ञान प्रकल्प टप्पा -3 मधील जल गुणवत्ता संनियंत्रणाशी निगडी कामे

1. जलगुणवत्ता पर्यवेक्षण कार्यप्रणाली संनियंत्रणासाठी एकसंघ कार्यपध्दती आदेश २००५ '(Uniform Protocol for Water Quality Monitoring Order २००५) या नावाने भारत राजपत्रात प्रसिध्द करण्यात आलेल्या व अनिवार्य असलेल्या मापदंडानुसार व तरतुदीनुसार जलविज्ञान प्रकल्पातील सर्व स्तर-२ प्रयोगशाळा (नाशिक, पुणे, नागपुर, कोल्हापुर, ठाणे व औरंगाबाद) यांना एन्.ए.बी.एल.प्रमाणीकरण मिळविणे कामी तरतुद प्रस्तावित करण्यात आली आहे.
2. प्रस्थापित जलगुणवत्ता  प्रयोगशाळांचे उन्नतीकरण तसेच तापी खो-यात जळगाव येथे नवीन जलगुणवत्ता  प्रयोगशाळा उभारणी  करणे.