.पारंपारिक पद्धतीने आधार सामग्री संकलन करणेसाठी जलविज्ञान विषयक माहिती प्रणालीचे थोडक्यात वर्णन 

जलविज्ञान

जलविज्ञान हे पाण्याचे शास्त्र किंवा विज्ञान असून जलचक्रामध्ये पहावयास मिळणाऱ्या पाण्याच्या वेगवेगळ्या अवस्था, पाण्याचा संचय, पाण्याचे वेगवेगळ्या स्थितीतील अभिसरण इत्यादी गोष्टींचा अभ्यास या शास्त्रात समाविष्ठ आहे. जलहवामानशास्त्र ही एक जलविज्ञानाची एक शाखा असून  पाण्याची अवस्था, पाण्याचे संचय व अभिसरण या गोष्टींचे मोजमापन करणेसाठी संबंधित आहे.

माहिती

विश्वसनीयता, उपलब्धता आणि सादरीकरण  या सारखे उद्देश ठेऊन हाताळलेली व प्रक्रिया करण्यात आलेली आधार सामग्री म्हणजे माहिती होय.

प्रणाली

वापरकर्त्यांसाठी योग्य असलेल्या स्वरुपात आधार सामग्री संकलित करणे, आवश्यकते नुसार रूपांतरित करणे, प्रक्रिया करणे, तपासणी करणे, साठवण करणे आणि वितरीत करणे इत्यादी प्रक्रियेचा योग्य तर्क वापरून तयार करण्यात आलेल्या संरचनेला प्रणाली असे म्हणतात..

जलविज्ञान विषयक माहिती प्रणाली (HIS) संरचना

जलशास्त्रीय माहिती प्रणाली (HIS) मध्ये जलविज्ञान,  भौगोलिक-जलविज्ञान आणि जलहवामान विषयक वेगवेगळ्या मापदंडांची गुणवत्ता व परिमाण मोजाणेसाठी आधारसामग्री संकलन, प्रक्रिया, साठवण आणि वितरण अंतर्गत भौतिक पायाभूत सुविधा आणि मानवी संसाधने यांचा समावेश होतो.

• निरीक्षण केंद्रांचे जाळे.
• जल गुणवत्ता प्रयोगशाळा 
• उपविभागीय आधारसामग्री प्रक्रिया केंद्र. 
• विभागीय आधारसामग्री प्रक्रिया केंद्र. 
• राज्य भूपृष्ठ जल आधारसामग्री प्रक्रिया केंद्र, नाशिक

आधार सामग्री संकलन

क्षेत्रीय स्तरावर: भू-पृष्ठजल निरीक्षण जाळे अंतर्गत असलेल्या विविध केंद्रावरून क्षेत्रीय स्तरावरील जलहवामान आधार सामग्री व पाण्याच्या गुणवत्तेचे नमुने संकलित केले जातात. पाण्याचे नमुने जलगुणवत्ता प्रयोगशाळेत तपासणीकरीता आणले जातात व क्षेत्रीय आधारसामग्री उपविभागीय/विभागीय आधारसामग्री प्रक्रिया केंद्रावर मासिक/त्रैमासिक  या नियमित अंतरावर पाठविले जाते.

जलगुवत्ता प्रयोगशाळेमध्ये : जलगुवत्ता प्रयोगशाळेत नमुन्यांचे विश्लेषण केले जाते आणि विश्लेषणाचे निकाल प्राथमिक दृढीकरण करून संगणकात भरले जातात. नियमित अंतराने, जलगुवत्ता प्रयोगशाळा ही माहिती जवळच्या विभागीय आधारसामग्री प्रक्रिया केंद्राकडे पाठविण्यात येते.

जलहवामान केंद्रावर मोजली जाणारी मापदंड खालीलप्रमाणे आहेत

आधारसामग्री प्रक्रिया 

उपविभागीय आधारसामग्री प्रक्रिया केंद्रावर सर्व जलहवामान केंद्रावरील संकलित माहिती संगणकामध्ये भरली जाते आणि प्राथमिक दृढीकरण केले जाते. विभागीय आधारसामग्री प्रक्रिया केंद्रावर द्वितीय दृढीकरण करून ही आधारसामग्री राज्य आधारसामग्री प्रक्रिया केंद्र नाशिक येथे हस्तांतरित केली जाते.

राज्य आधारसामग्री प्रक्रिया केंद्राचे मुख्य काम जलहवामान विषयक आधारसामग्री चे दृढीकरण, संकलन, विश्लेषण आणि अहवाल देणे, हे आहेत. जलवर्षाच्या शेवटी, प्रक्रिया केलेली आधारसामग्री राज्य आधारसामग्री साठवण  केंद्र, नाशिक कडे पाठविण्यात येते.

आधारसामग्री दृढीकरण

प्राथमिक दृढीकरण

• निरीक्षण केलेली आधारसामग्री प्रथम हस्तलिखित प्रतमध्ये प्रविष्ट केली जाते.
• त्यानंतर संगणकामध्ये SWDES सॉफ्टवेयरद्वारे सदर माहितीची डेटा एन्ट्री करून प्राथमिक दृढीकरण केले जाते. 
• उपविभागीय स्तरावर प्राथमिक दृढीकरण केले जाते व ही आधारसामग्री विभागास पाठविली जाते.

दिव्तीय दृढीकरण

• HYMOS सॉफ्टवेयरच्या मदतीने दिव्तीय दृढीकरण विभागीय स्तरावर केले जाते. 
• दिव्तीय दृढीकरण केलेली आधारसामग्री राज्य आधारसामग्री प्रक्रिया केंद्र नाशिक येथे पाठविली जाते.

जलशास्त्रीय  दृढीकरण

• क्षेत्रीय विभागांकडून प्राप्त दृधीकृत आधारसामग्रीची तपासणी करून जलशास्त्रीय दृढीकरण राज्य आधारसामग्री प्रक्रिया केंद्र नाशिक येथे केले जाते. 
• केंद्रीय जल अकादमी (CWC) व  भारतीय हवामान खाते (IMD) यासारख्या केंद्रीय संस्थांना दृधीकृत आधारसामग्री पाठवून इंटरएजन्सी वॅलीडेशन पूर्ण केले जाते. 
• ही आधारसामग्री राज्य आधारसामग्री साठवण  केंद्र, नाशिक यांना हस्तांतरित केली जाते.

आधारसामग्री साठवण व वितरण 

राज्य आधारसामग्री साठवण  केंद्र, नाशिक या कार्यालयाद्वारे;

• जलहवामान आधारसामग्री कायमस्वरुपी साठवण्यासाठी डेटाबेस प्रणालीचे  व्यवस्थापन करण्यात येते.
• राज्यभरतील संकलित केलेली सर्व जलहवामान आधारसामग्रीचे प्रशासन 
• अधिकृत जलहवामान आधारसामग्रीच्या वापरकर्त्यांसाठी आधारसामग्री उपलब्ध करते.
• स्वतःच्या डेटाबेसमध्ये संग्रहित केलेल्या सर्व आधारसामग्रीचा आणि इतर राज्ये/केंद्रीय संस्था येथे डेटाबेसमध्ये संग्रहित केलेल्या  आधारसामग्रीचा  कॅटलॉग ठेवण्यात येते.

जल माहिती व्यवस्थापन प्रणाली (WIMS)

• राष्ट्रीय प्रकल्प व्यवस्थापन कक्ष, राष्ट्रीय जलविज्ञान प्रकल्प, नवी दिल्ली यांच्या मार्गदर्शनाखाली केंद्रीकृत आधार सामग्रीच्या संकल्पनेसाठी, तांत्रिक सहाय्य आणि व्यवस्थापन सल्लागार (TAMC) यांनी एकात्मिक माहिती प्रणालीचे महत्व पाहून, जल संपदा माहिती  व्यवस्थापन प्रणाली (WIMS) अशी एकात्मिक प्रणाली विकसित करण्यासाठी माहिती तंत्रज्ञान (IT) आराखडा हाती घेतला आहे. सदर प्रणालीचा मुख्य उद्देश हा सध्या वापरात असलेल्या Surface Water Data Entry System- SWDES (स्वदेस), Hydrological Modeling System – HYMOS (हायमॉस) आणि Water Information and Data Online Management -  WISDOM (विसडम) या डेस्कटॉप संगणक आज्ञावलींना बदलून त्याजागी, मुक्त स्त्रोत व इंटरनेट वर आधारभूत संगणक आज्ञावली वापरणे हा आहे. या नवीन आज्ञावलीमध्ये सद्यस्थितीत अस्तिवात असलेल्या कार्यक्षमतेसह नवीन कार्यक्षमतेचा सामावेश होणार आहे.    
• Water Resource Information System - WIMS-“ जल संपदा माहिती  व्यवस्थापन प्रणाली” भूजल आणि भूपृष्ठ जलाच्या आधार सामग्रीचे  संगणकीकरण, प्राथमिक आणि द्वितीय दृढीकरण, आधार सामग्री प्रक्रिया, साठवण ईत्यादींचे व्यवस्थापन करणारी मुक्त स्त्रोत व इंटरनेट वर आधारभूत असलेली संगणक आज्ञावली/प्रणाली आहे. WIMS या प्रणालीमध्ये भूजलविज्ञान  आणि भूपृष्ठ जलविज्ञान संबंधित पारंपारिक जलहवामान क्षेत्रे व दुरमापन जलहवामान क्षेत्रे, गाळ व जलगुणवत्ता मापन, पूर पूर्वानुमान, आधार सामग्री दृढीकरण ईत्यादी घटकांचा समावेश असणार आहे.

शेवटचे सुधारित केले: १३ जून २०२५